Bạn đã bao giờ trải qua khoảnh khắc đứng lên từ giường, từ ghế — và bỗng nhiên cảm thấy choáng váng, đầu óc quay cuồng, tim đập nhanh, hoặc thậm chí gần như muốn ngã không? Hiện tượng này không chỉ là do “mệt, thiếu nước” đơn thuần — rất có thể đó là dấu hiệu của hạ huyết áp tư thế (orthostatic hypotension). Trong bài viết này, chúng ta sẽ đi sâu: cơ chế, nguyên nhân, chẩn đoán, cách điều trị và các biện pháp phòng ngừa, giúp bạn hiểu rõ hơn và chủ động bảo vệ sức khỏe.
Hạ huyết áp tư thế là gì?
Hạ huyết áp tư thế xảy ra khi khi bạn đứng lên từ tư thế nằm hoặc ngồi, huyết áp tâm thu giảm ít nhất ≥ 20 mmHg, hoặc huyết áp tâm trương giảm ≥ 10 mmHg, hoặc cả hai trong vòng khoảng 3 phút — và kèm theo các triệu chứng như choáng váng, hoa mắt, ngất v.v.
Không phải ai đứng lên cũng bị — chỉ khi hệ thống điều hòa huyết áp trong cơ thể không đáp ứng kịp thời để bù trừ cho sự thay đổi của lực hấp dẫn.
Cơ chế sinh lý khi thay đổi tư thế
Khi bạn đứng lên, trọng lực kéo máu từ vùng trên cơ thể xuống chi dưới và vùng bụng. Lượng máu trở về tim giảm → cung lượng tim giảm → huyết áp tạm thời hạ thấp. Trong cơ thể bình thường, cơ chế phản xạ thần kinh (baroreceptor) và hệ giao cảm sẽ điều chỉnh: tăng nhịp tim, co mạch ngoại vi, điều chỉnh giữ huyết áp ổn định. Nếu cơ chế ấy bị suy yếu hoặc bị ảnh hưởng bởi các yếu tố ngoại sinh, hiện tượng choáng hay hạ huyết áp kéo dài có thể xảy ra.
Nguyên nhân gây choáng váng khi đứng dậy
Dưới đây là các nhóm nguyên nhân thường gặp, bạn có thể gặp một hoặc nhiều yếu tố phối hợp:
1. Giảm thể tích tuần hoàn
- Mất nước: Do nôn, tiêu chảy, đổ mồ hôi quá mức, uống ít nước → làm giảm thể tích máu.
- Mất máu: Chảy máu tiêu hóa, xuất huyết từ vết thương.
- Kiệt sức, suy nhược → cơ thể không đủ “đệm” bù trừ khi đứng lên.
2. Tác dụng phụ của thuốc
Một số thuốc dùng để điều trị các bệnh khác có thể làm giãn mạch, giảm huyết áp, hoặc ảnh hưởng đến phản xạ điều hòa huyết áp:
- Thuốc giãn mạch, thuốc chống tăng huyết áp
- Thuốc lợi tiểu
- Thuốc điều trị tim mạch (thuốc chẹn beta, chẹn kênh canxi)
- Thuốc chống trầm cảm, thuốc giãn mạch ngoại vi
3. Rối loạn hệ thần kinh tự chủ
Khi hệ thần kinh thực vật (giao cảm / phó giao cảm) không điều chỉnh tốt huyết áp theo tư thế:
- Bệnh Parkinson, teo đa hệ thống
- Các tổn thương dây thần kinh tự chủ do tiểu đường, viêm đa dây thần kinh
- Biến chứng thần kinh liên quan đến tuổi già hoặc bệnh lý nền
4. Bệnh lý kèm theo
- Suy tim → tim không bơm đủ để đáp ứng nhu cầu khi đứng
- Suy tuyến thượng thận, rối loạn nội tiết
- Tiểu đường, đặc biệt khi có tổn thương thần kinh
- Bệnh tim cấu trúc, hẹp van, bệnh van tim
Triệu chứng & dấu hiệu thường gặp
Khi gặp hạ huyết áp tư thế, bạn có thể gặp:
- Hoa mắt, choáng váng, “đầu muốn rỗng”
- Nhìn mờ / tối sầm mặt
- Yếu, mệt mỏi
- Buồn nôn
- Gần như ngất / thực sự ngất
- Có thể kèm theo: nhịp tim nhanh, đánh trống ngực
Cảnh báo nghiêm trọng nếu có: mất ý thức (ngất), ngã mạnh gây chấn thương, xuất hiện thường xuyên — lúc đó cần khám ngay.
Chẩn đoán – khi nào & làm gì khi đi khám
Hỏi bệnh & tiền sử
- Khi triệu chứng xuất hiện (mới, thường xuyên, sau dùng thuốc, sau mất nước)
- Mối liên quan với các thuốc đang dùng
- Tiền sử bệnh tim, tiểu đường, thần kinh
Đo huyết áp tư thế
- Đo huyết áp khi nằm nghỉ 5 phút, rồi đo khi ngồi / đứng 1 phút, tiếp tục đo sau 3 phút đứng
- Nếu huyết áp giảm ≥20 mmHg (tâm thu) hoặc ≥10 mmHg (tâm trương) kèm triệu chứng → có thể chẩn đoán hạ huyết áp tư thế
Xét nghiệm & hình ảnh hỗ trợ
- Xét nghiệm công thức máu, đường huyết, điện giải
- Điện tâm đồ (ECG)
- Siêu âm tim
- Nghiệm pháp bàn nghiêng (tilt table test) nếu cần
Phương pháp điều trị & xử trí
Biện pháp thay đổi lối sống & sinh hoạt
- Uống đủ nước (1,5 – 2 lít/ngày hoặc hơn nếu mồ hôi nhiều)
- Tăng muối trong chế độ ăn (nếu không có chống chỉ định)
- Tránh đứng lên đột ngột — nên ngồi mép giường 1 phút trước khi đứng
- Nâng cao đầu giường khi ngủ
- Mang vớ nén y khoa để hạn chế trữ máu ở chân
- Tập các bài luyện cơ — đặc biệt chân, mông, cải thiện tuần hoàn
Phương pháp không dùng thuốc khác
- Bổ sung dịch bằng dung dịch điện giải nếu cần
- Chia nhỏ bữa ăn nếu bị hạ huyết áp sau ăn
- Tránh nơi nóng, tránh ứ đọng máu ở chân (bắt chéo chân, giữ chân lâu)
Điều trị bằng thuốc (khi cần, dưới sự chỉ định bác sĩ)
- Fludrocortisone — tăng giữ muối, tăng thể tích tuần hoàn
- Midodrine — co mạch khi đứng
- Thuốc hỗ trợ thần kinh tự chủ (nếu có rối loạn thần kinh)
- Điều chỉnh thuốc đang dùng nếu có thuốc gây hạ huyết áp phối hợp
Thuốc phải được bác sĩ kê, theo dõi sát để tránh tăng huyết áp tư thế nằm hoặc tác dụng phụ.
Theo dõi & điều chỉnh
- Theo dõi huyết áp thường xuyên ở nhiều tư thế
- Điều chỉnh liều thuốc hoặc ngưng thuốc nếu cần
- Thăm khám định kỳ tim mạch, thần kinh
Phòng ngừa & lưu ý để giảm nguy cơ
- Uống đủ nước + bổ sung muối phù hợp
- Không đứng lên quá nhanh
- Tập thể dục đều đặn, tăng sức bền
- Kiểm tra tương tác thuốc nếu bạn đang dùng nhiều loại
- Khám sức khỏe định kỳ, đặc biệt nếu có bệnh nền
- Đặc biệt với người cao tuổi, chú ý mỗi lần đứng lên nên có điểm tựa
Khi nào cần khám bác sĩ?
- Triệu chứng choáng xuất hiện thường xuyên, nghiêm trọng
- Có ngất / mất ý thức
- Kèm đau ngực, đột ngột khó thở, tím tái
- Nếu bạn đang dùng thuốc có thể gây hạ huyết áp
Hãy ghi lại lúc nào triệu chứng xảy ra, trong hoàn cảnh nào, kèm theo các thuốc đang dùng — điều này sẽ giúp bác sĩ chẩn đoán chính xác hơn.
Tổng kết lại, choáng váng khi đứng dậy không phải là điều bình thường nếu xuất hiện thường xuyên — nó có thể là dấu hiệu của hạ huyết áp tư thế, một rối loạn điều hòa huyết áp khi đổi tư thế. Hiểu rõ nguyên nhân, cách chẩn đoán và điều trị rất quan trọng để bạn có thể chủ động bảo vệ sức khỏe, tránh ngất và ngã.
Nếu bạn thường xuyên gặp hiện tượng này – đừng chần chừ — nên tìm gặp bác sĩ để được kiểm tra và điều trị phù hợp.
Nguồn tham khảo
- StatPearls – Orthostatic Hypotension. National Center for Biotechnology Information (NCBI). Truy cập tại: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK448192/
- Cleveland Clinic – Orthostatic Hypotension (Low Blood Pressure When Standing Up). Truy cập tại: https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/9385-low-blood-pressure-orthostatic-hypotension
- Mayo Clinic – Orthostatic Hypotension: Symptoms and Causes. Truy cập tại: https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/orthostatic-hypotension/symptoms-causes/syc-20352548
- Cleveland Clinic Journal of Medicine – Evaluation and Management of Orthostatic Hypotension. 2022; 89(1):36–44. Truy cập tại: https://ccjm.org/content/89/1/36
